Παρουσίαση
Βιβλίου
Οπωροφόρες λέξεις
Η χυμώδης ιστορία των καρπών και
των ονομάτων τους
Νίκος Σαραντάκος
Εκδ. Κλειδάριθμος, 2013
Σε αυτό το πρωτότυπο βιβλίο, ο
Νίκος Σαραντάκος διαλέγει τους πιο νόστιμους και ζουμερούς καρπούς και σας
παραθέτει ένα ιστορικό, γλωσσικό, λογοτεχνικό και λαογραφικό συμπόσιο με
περισσότερα από 40 φρούτα και ξηρούς καρπούς.
Πώς και πότε έφτασε στα μέρη μας ο
κάθε καρπός; Τι έλεγαν γι' αυτόν οι αρχαίοι και οι Βυζαντινοί συγγραφείς; Ποια
ήταν τα παλαιότερα ονόματά του αλλά και οι διαλεκτικές ονομασίες του; Ποια
είναι η ετυμολογία του στα ελληνικά και σε άλλες γλώσσες; Ποιες παροιμιακές και
ιδιωματικές φράσεις υπάρχουν στην ελληνική γλώσσα γι' αυτόν και, γενικότερα,
ποια είναι η παρουσία του στη λογοτεχνία και τη λαογραφία μας -δηλαδή, η θέση
του κάθε καρπού στον πολιτισμό μας;
Η χυμώδης αυτή ιστορία των καρπών
και των ονομάτων τους -τερπνή αλλά και έγκυρη- συνοδεύεται από αποσπάσματα
κορυφαίων έργων της ποίησης και της πεζογραφίας μας, και προσφέρει στον
αναγνώστη μια πανδαισία γεύσεων και πληροφοριών, αλλά και την ευκαιρία να δει
τα φρούτα με άλλο μάτι.
Μεταξύ πολλών άλλων, στις σελίδες
του βιβλίου θα βρείτε τις απαντήσεις σε ερωτήματα όπως:
- Ποια ήταν τα περσικά μήλα και
ποια τα αρμενικά δαμάσκηνα;
- Γνώριζαν οι αρχαίοι Έλληνες τα
λεμόνια;
- Ποιο είναι το άλλο φρούτο του
Παραδείσου και ποιο το βελανίδι του Δία;
- Ποιον καρπό έπρεπε να δαγκώσουν
οι νύφες στην αρχαία Αθήνα πριν από το πρώτο τους φιλί;
- Πού θα βρείτε δέσπολα,
ζαρταλούδια και χρυσόμηλα;
- Γιατί λέμε τα σύκα σύκα και τη
σκάφη σκάφη;
Ο Σαραντάκος, χημικός μηχανικός,
φιλόλογος και μεταφραστής στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, λεξιθήρας και συλλέκτης
λέξεων ξεχασμένων, αποδελτίωσε τραγούδια, παροιμίες, κάθε λογής πηγές πλούσιες
σε λαογραφικό υλικό, λεξικά και λογοτεχνικά κείμενα από την αρχαιότητα ως
σήμερα αναζητώντας πληροφορίες για γνωστά φρούτα και ξηρούς καρπούς, για τις
ονομασίες τους, για τις λαϊκές δοξασίες και τις ιστορίες που συνδέονται με
αυτά. Μαζί τους πλέκει προσωπικές αναμνήσεις και οικογενειακές ιστορίες σε μια
αφήγηση που δεν διεκδικεί επιστημονικά εύσημα βοτανολογικά ή γλωσσολογικά,
αποτελεί όμως ένα ανάγνωσμα διασκεδαστικό και εκπαιδευτικό, με πολλές
πληροφορίες οικείες αλλά και αναπάντεχες. Στο τέλος του τόμου παρατίθεται στο
πρωτότυπο το κείμενο μιας βασικής πηγής του συγγραφέα, του μεσαιωνικού
Πωρικολόγου. Πρόκειται για ένα άκρως απολαυστικό σατιρικό κείμενο του 14ου
αιώνα σε δημώδη γλώσσα, με τη μορφή παρωδίας δίκης, στην οποία συμμετέχουν
φρούτα και λαχανικά.
Στις Οπωροφόρες λέξεις διαβάζουμε
ότι βασιλιάς των φρούτων στην αρχαιότητα ήταν το μήλο, το οποίο θεωρούνταν
φρούτο του έρωτα. Πηγές αναφέρουν πως για να εκδηλώσουν την αγάπη τους οι
αρχαίοι πετούσαν ένα μήλο στην αγκαλιά του αγαπημένου προσώπου και, αν το
έπιανε, σήμαινε ότι ο έρωτας ήταν αμοιβαίος. «Μήλο» αποκαλούσαν οι Βυζαντινοί
–σύμφωνα με έναν θρύλο– και την υδρόγειο σφαίρα που βρισκόταν στο χέρι του
έφιππου αγάλματος του Ιουστινιανού στην Πόλη κι όταν κάποτε έπεσε από το χέρι
του είδαν το γεγονός ως κακό οιωνό για το μέλλον της Πόλης.
Φτωχός συγγενής του μήλου είναι το
αχλάδι ή απίδι, απαραίτητο φρούτο στις παιδικές φρουτόκρεμες, που απαντά σε
πάμπολλες φράσεις της λαϊκής δημοτικής και της αργκό («Πίσω έχει η αχλάδα την
ουρά», «την κουνάει την αχλαδιά») αλλά και της καθαρεύουσας («το θέμα συζητήθηκε
μεταξύ τυρού και αχλαδίου»).
Το ρόδι, με τα κατακόκκινα λαμπερά
σπυριά, του είναι από τους αρχαιότερους καρπούς επί ελληνικού εδάφους και
σύμβολο αφθονίας και καλοτυχίας. «Παππούδες» λένε τα σπυριά του στη Μυτιλήνη κι
ο Στράτης Μυριβήλης στη νουβέλα του Βασίλη του Αρβανίτη δίνει τη θαυμάσια
παρομοίωση: «ρουμπίνια σαν ροϊδοπαππούδες».
Κυδώνι μασούσαν οι νύφες στην
αρχαία Ελλάδα πριν μπουν στον νυφικό θάλαμο για να είναι το φιλί τους μυρωδάτο
– και μάλιστα βάσει νόμου, που τον είχε θεσπίσει ο Σόλωνας, όπως γράφει ο
Πλούταρχος.
Τα ξερά σύκα, πάλι, ανήκαν στο
βασικό διαιτολόγιο των αρχαίων. Φρούτο με ερωτική σημασία, που δήλωνε άλλοτε το
ανδρικό και άλλοτε ο γυναικείο γεννητικό όργανο, το σύκο θεωρούνταν ανέκαθεν
φρούτο «πονηρό», ενώ το μούσμουλο ήταν ανέκαθεν φτωχό και περιφρονημένο.
Για το καρπούζι, το κατεξοχήν
φρούτο του καλοκαιριού, διαβάζουμε ότι παλιά, και ειδικά στα νησιά, το
αποκαλούσαν «χειμωνικό», επειδή το διατηρούσαν ως τον χειμώνα και το προσέφεραν
σε χειμωνιάτικες γιορτές. Όσο για τους Αιγύπτιους, φαίνεται πως το θεωρούσαν
τόσο εκλεκτό φρούτο, που έβαζαν καρπούζια στους τάφους των Φαραώ. Ο Πάμπλο
Νερούδα του αφιέρωσε την «Ωδή προς το καρπούζι», την οποία αναζητήσαμε και στην
οποία περιγράφει τη στιγμή που κόβουμε ένα καρπούζι ως εξής: «Τα δυο ημισφαίρια
ανοίγουν,/ μια σημαία πράσινη, λευκή και κόκκινη προβάλλει,/ που διαλύεται σε
έναν καταρράκτη ζάχαρης, / σε απόλαυση!».
Πληροφορίες για τις μπανάνες και
τις «Μπανανίες», για τον ανανά, την παπάγια και το «φελέκι», για τα κάστανα που
ο Θεόφραστος αποκαλεί «βελανίδια του Δία», για την ετυμολογική σχέση του σύκου
με το συκώτι, για τους χουρμάδες, τα καρύδια, τα λεμόνια και τα πορτοκάλια και
για τη σταφίδα, το «ελληνικό μαύρο χρυσάφι», και για άλλους καρπούς διαβάζουμε
άφθονες στα 31 κεφάλαια του βιβλίου, το οποίο δεν φιλοδοξεί βέβαια να
εξαντλήσει το θέμα, αλλά να δώσει μια αίσθηση για το παρελθόν κάθε καρπού και
τη θέση του στην κουλτούρα μας, μια αίσθηση που θα συνοδεύει τη γεύση του και
ίσως εμβαθύνει την απόλαυσή του.
Η έμφαση δίνεται στα ονόματα των φρούτων,
στην προέλευσή τους και στις διεθνείς ονομασίες τους και στη χρήση τους σε
παροιμίες, ιδιωματικές φράσεις και σε λαϊκές αφηγήσεις. Οι πληροφορίες
σταχυολογούνται άτακτα και οργανώνονται σε μια αφήγηση μάλλον συνειρμικά, η
οποία όμως διαβάζεται ευχάριστα και επιφυλάσσει διάφορες εκπλήξεις στον
αναγνώστη, όπως η εξιστόρηση για την ποικιλία πορτοκαλιών Μέρλιν στην οποία
εμπλέκεται και η Γκεστάπο. (κείμενο Λαμπρινής Κουζέλη, Το Βήμα)
