26 Απρ 2012


Παρουσίαση βιβλίου
Το "Εγωιστικό γονίδιο"
Ρίτσαρντ Ντόκινς
Εκδ. Κάτοπτρο, 2008

Η εναργής ερμηνεία της ζωής από τη σκοπιά του γονιδίου, με πρόζα διαυγή, συγκέντρωσε τα νήματα της σκέψης για το χαρακτήρα της φυσικής επιλογής σε ένα εννοιολογικό πλαίσιο με βαθιές προεκτάσεις όσον αφορά την κατανόηση της εξέλιξης.
Διανοητικά αυστηρό, εντούτοις γραμμένο σε μη τεχνική γλώσσα, το "Εγωιστικό γονίδιο" θεωρείται ευρέως ως ένα αριστούργημα επιστημονικής γραφής.
Το βιβλίο αυτό περιγράφει με εξαιρετική μαεστρία μια νέα όψη της θεωρίας της εξέλιξης. Φέρει εις πέρας το φαινομενικά ακατόρθωτο έργο της χρησιμοποίησης απλής, μη τεχνικής γλώσσας στην παρουσίαση ορισμένων δυσνόητων και εν μέρει μαθηματικών θεμάτων της πρόσφατης εξελικτικής σκέψης. Αυτά, ιδωμένα επιτέλους στο πλήρες εύρος τους, μέσα από αυτό το βιβλίο, θα ξαφνιάσουν και θα αναζωογονήσουν ακόμη και ερευνητές βιολόγους οι οποίοι ίσως νόμιζαν ότι τα γνώριζαν ήδη.
Πριν από 32 χρόνια ο νεαρός τότε λέκτωρ Ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Ρίτσαρντ Ντόκινς (Richard Dawkins) συνέγραψε ένα βιβλίο το οποίο έμελλε όχι μόνο να προκαλέσει αντιδράσεις στην επιστημονική κοινότητα αλλά να ανοίξει και μια διαμάχη η οποία συνεχίζεται ως τις ημέρες μας. Ξεκινώντας από τον τίτλο που, όπως παραδέχεται στην εισαγωγή της επετειακής έκδοσης και ο ίδιος ο συγγραφέας, είναι μάλλον προκλητικός και συνεχίζοντας με το εξίσου προκλητικό περιεχόμενο, το βιβλίο μοιάζει με μανιφέστο. Τι διακηρύττει αυτό; Πολύ συνοπτικά ότι η εξελικτική διαδικασία ασκείται σε επίπεδο γονιδίων και όχι ατόμων ή ειδών, όπως υποστηρίζουν οι επικριτές του Ντόκινς. Μα, θα μου πείτε, είναι αυτή η ιδέα τόσο επαναστατική ώστε να προκαλέσει τη χρονίζουσα διαμάχη μεταξύ των επιγόνων του Δαρβίνου; Και μόνο το γεγονός της διάρκειας αυτής της διαμάχης, η οποία είναι στην ουσία ένας εμφύλιος πόλεμος μεταξύ νεοδαρβινιστών, δείχνει πως είναι.
Θα πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι ο Ντόκινς δεν υποστήριξε κάτι εντελώς καινούργιο για την εποχή του αλλά η πρόζα που χρησιμοποίησε δεν λειτούργησε καθόλου κατευναστικά. Είναι γενικώς αποδεκτό ότι ο συγγραφέας διαθέτει το χάρισμα της γραφής και πως η ικανότητά του να περνά δύσκολα επιστημονικά μηνύματα στους μη ειδήμονες είναι αξεπέραστη... Το χάρισμα όμως αυτό ίσως και να παρέσυρε τον Ντόκινς σε ευφυολογήματα και μεταφορές που παρεξηγούνται. Είναι χαρακτηριστική η κατάφαση στο τέλος του δευτέρου κεφαλαίου (όπου εξιστορείται η απαρχή της ζωής και η δημιουργία των αυτοαναπαραγομένων μορίων): «Τώρα ονομάζονται γονίδια και εμείς δεν είμαστε παρά οι μηχανές επιβίωσής τους».
Ακόμη όμως και χωρίς τη δεδομένη πρόζα το βιβλίο του Ντόκινς θα ήταν προκλητικό: όσο ήπια και αν εκφραστεί το ότι είμαστε απλώς μηχανές επιβίωσης των γονιδίων μας (τα οποία μας καθοδηγούν σε συμφέρουσες γι' αυτά επιλογές), αυτομάτως παραδεχόμαστε ότι η ελεύθερη βούληση πάει περίπατο! Και δεν είναι μόνο αυτό: πώς θα μπορούσε να εξηγηθεί η αλτρουιστική συμπεριφορά, όπου το άτομο θυσιάζεται για το καλό του συνόλου, παίρνοντας μαζί και τα γονίδιά του; Τα θέματα του αλτρουισμού και της ελεύθερης βούλησης ήταν κατά κύριο λόγο αυτά που δημιούργησαν τη διαμάχη, η οποία ακριβώς λόγω της φύσης των θεμάτων αυτών έλαβε φιλοσοφική χροιά μεταξύ των νεοδαρβινιστών μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου.
Για να αντιληφθεί κανείς το πώς ξέσπασε αυτός ο εμφύλιος πόλεμος και γιατί έλαβε τέτοιες διαστάσεις δεν θα πρέπει να αγνοήσει τη χρονική περίοδο στην οποία εκδίδεται το βιβλίο: είναι μια περίοδος μεγάλης φόρτισης, κυρίως για την αμερικανική διανόηση, η οποία αντιδρά στον πόλεμο του Βιετνάμ και είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη σε θέματα που μπορεί να δώσουν αφορμές για ρατσιστικές πρακτικές…
Το Εγωιστικό γονίδιο αποτελεί κλασικό ανάγνωσμα και πως κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι ενδιαφέρεται για τα της εξέλιξης χωρίς να το έχει διαβάσει.
(Κείμενο Σουφέρη Ιωάννα ΤΟ ΒΗΜΑ SCIENCE 2008)